Amm. 20.8.3–4, Quid Claudius Iulianus, a militibus Augustus appellatus, Constantio II binis litteris ad posteritatem adtentior scripserit

Flauius Claudius Iulianus,^[1] a Constantio Augusto Caesar factus atque missus in Galliam, Alamannis seu omnibus seu partim deuictis,^[2] Lutetiae Parisiorum a militibus suis Augustus est uocatus paratumque bellum, quo cum Constantio Augusto interneciua contentione certaret. Constantius enim auxiliares milites, Aerulos et Batauos et Celtas cum Petulantibus iusserat Iuliani ab exercitu ad se uenire, ut adesse possent, cum primo uere in Persas arma esset Romana moturus. Sed neque Iulianus pugnaces numeros barbarisque iam formidatos amittere passus est, neque milites se abstrahi a Gallicanis regionibus, suisque ex liberis et coniugibus libenter acceperunt, et, ut hoc uitarent, Iulianum Caesarem appellarunt Augustum, quod erat illis temporibus principalis dignitatis summum fastigium. Constantius autem exercitum parauit in eoque res erat, ut intestinum bellum, quod saepius illis annis acciderat, gereretur. Quod ut uitaret Iulianus legatos ad Constantium misit litterasque addidit, quibus totam rem explicaret suasque proponeret condiciones. Has litteras Ammianus ‘Rebus Gestis’ suis ita inseruit, ut non easdem, sed earum sensum quodammodo significantes^[3] more suo traderet. Haec sunt igitur Ammiani Marcellini uerba, quibus Iuliani litteras Ammianus praefatus est, ut a Clark edita sunt, nonnullis ab aliis editoribus nobisque ipsis additis uel immutatis. Namque non ita perspicue libris manu scriptis tradita sunt. Quocirca totam rem iterum inuestigandam credidimus, ut diligentius inuestigata aliqua ex parte, si non omnino, paterent. Haec sunt Ammiani igitur uerba:

20,8,3–4 circumspectis itaque trepidis rerum nouarum exordiis, legatos ad eum [sc. Constantium] mittere statuit [sc. Iulianus], gesta docturos, eisque concinentes litteras dedit, quid actum sit quidue fieri oporteat deinceps, monens apertius et demonstrans. 4. Quamquam eum haec dudum conperisse opinabatur, relatu Decentii olim reuersi, et cubiculariorum recens de Galliis praegressorum, qui ad Caesarem aliqua portauere sollemnia. et quamquam non †repugnanter, tamen nec adrogantibus uerbis, quicquam scripsit, ne uideretur subito †repugnasse. Erat autem litterarum sensus huius modi:

// non repugnanter] repugnanter tamen Vm2 Y Clark Selem Fontaine Viansino (Fontaine et Viansino sine cruce) repugnant certant Vm1 repugnanter nec Pighi Seyfarth tamen post quidquam transposuerunt Pighi Seyfarth reiec. Miller quamquam noua referret Novák Rolfe subito] eius arbitrio Kellerbauer redundasset Vm1 repugnasse Vm2 †repugnasse (m3?) sup.lin. repigranter Pet. <ob>secundanter Her. repugnasse E declinasse BG redundasse WY Fontaine redundasse tumore Novák Rolfe reclinasse S Val.in adn. renuntiasse Gron. regnum adamasse Langen. Nec multo melius fecit Novák, qui duo uocabula addiderit: et quamquam <noua referret>, non repugnanter tamen nec adrogantibus uerbis quicquam scripsit, ne uideretur, subito redundasse tumore.

Apparatum autem sic interpretamur: Ammianus, antequam litterarum ad Constantium missarum sensum uerbis suis, Iuliani uerbis simillimis, expressit, modum ostendit seruatum esse a Iuliano, ne uideretur iam pridem offensus esse Constantius, atque ut id Iulianus experiretur, si concordia posset seruari. Quae omnia Iulianus fecit, non ille quidem, ut Constantio quodammodo morem gereret, sed ne id a posteris, ut mox uiderimus, iudicaretur, imperium potiri conatum se esse. Cum autem Iuliani consilium exponeret Ammianus et qua ratione ille, in litteris scribendis mittendisque, se gessisset, ne scilicet ipse Constantium Augustum prouocasse uideretur, aduerbium repugnanter, a manu secunda codicis Fuldensis (Vm2) ex repugnant certant manus prioris (Vm1) confectum Clark recepit. Sed cruce bis adposita ostendit non satis bene sibi uideri cum insequentibus tamen nec adrogantibus uerbis posse conuenire, cum primo non repugnare, dein aduersatiua particula tamen idem non repugnare diceretur, quod non per tamen, sed per et uel –que significandum fuisset. Quod et Pighi (SA 98–101) et Seyfarth (Ed.), qui Pighi secutus est, animaduerterunt et ita animaduerterunt, ut, tamen postposito, locum sanare conati sint. Sic igitur legerunt: et quamquam non repugnanter nec arrogantibus uerbis quidquam tamen scripsit. At postpositio ipsa, ut loci immutatio, neque proponi neque accipi facile potest. Restant, igitur, duo, primum aut ut uocabuli, quod est repugnanter, sensus omnino inuertatur, et id significetur, Iulianum se non excusasse, at tamen in Constatium arrogantibus uerbis inuectum non esse, dein aut ut tamen prorsus tollatur. Aliter autem quidam uiri docti aduerbium repugnanter explicare conati sunt. Etenim Antonius Selem (1972: 322–330) credidit locutione, quae est non repugnanter, rationem esse significatam, qua Iulianus erga milites se gessisset, cum Augusti dignitatem sibi tradentibus obsistere seu nequisset, seu noluisset (quod idem iam Ioannes Augustinus Wagner quodammodo senserat, I, [1808: 379], cum Iulianum morientem et praeterita reminiscentem, Ammianum [25,3,15–20] secutus, depinxit). Qua de re commentario suo egit Ioachinus Szidat (1981: II, 25), qui, explicatione memorata, qua Selem usus erat,^[4] eam scripsit coniectura integrandam, quam instituisset Novák, nempe uerbis noua referret adiunctis, ut esset quamquam <noua referret>. Quod nobis non probatur, cum obscuritatem non sustulerit, ex qua supra uidimus totum locum laborare. Neque aliter se gesserunt Iacobus Fontaine (1996: 25, 179) et Ioannes Viansino (2001: 642, 677), qui locum non immutauerint, et repugnanter, tamen […] redundasse sine cruce acceperint. Nec multo melius fecerunt auctores tres, J. den Boeft, D. den Hengst et H. T. Teitler (1987: 187), qui magnum commentarium struxerunt, et scribere non dubitarunt: “The only possible explanation of repugnanter is to accept a close link with the immediately preceding sentence. Julian wrote ‘without opposing’ the reports of Decentius and the eunuchs and thus openly admitting the usurpation, but ‘not in arrogant terms’.” Itaque concluserunt: “All in all, Clark’s crux before repugnanter may be a shade too pessimistic, if the interpretation suggested above (‘opposing Decentius’ account’) is acceptable, but the crux before repugnasse seems hardly contestable” (Den Boeft et al. 1987: 187). Sed tamen addito demonstratur luce clarius haec uerba ab insequentibus non posse disiungi. Videtur igitur tamen esse uocabulum, quo tota res doctiorum sententia contineatur.

Sed nunc attentius uiderimus, quid Michael Petschenig (1891: 347) de hoc uocabulo senserit et scripserit. Primo enim in Philologus 50, Michael proposuerat, quae ipse pro repugnanter coniecerat, nempe repigranter, quod et ipse sic Germanice interpretatus est: “nicht hinhaltend, ist so viel wie aperte”, et “non aperte, quodammodo perplexe”, uocabulo nimis coniectura immutato. Dein schedulam inuenit Hugo Beikircher, qui multos annos Thesauri General Redactor fuerat, in archiuio Thesauri de uocabulo, quod est repugnanter, a Petschenig de Ammiani lexico confectam, sed seuerius ab ipso iudicata Michaele, qui addiderit sua lingua: “stimmt nicht”. Nec satis est. Altera enim schida exstat Thesauri in bibliotheca uocabulo repurganter a Petschening dedicata – pergit nos Hugo Beikircher docere –, qua sine ulla dubitatione probatur, aduerbium repurganter pro repugnanter a Petschenig repertum et tamquam probabilem lectionem propositum esse, qua hoc significatum sit: “weder in entschuldigendem noch auch in anmaßendem Tone”.

Quodsi meminerimus, id a nobis scriptum esse: nihil aliud restare, nisi ut uocabuli, quod est repugnanter, sensus omnino inuerteretur, hoc ea coniectura effici posse uidemus, quam Petschenig proposuit, nempe repurganter. Quo aduerbio hoc significatur, Iulianum se a purgatione aut excusatione abstinere maluisse, sed deinde non adrogantibus uerbis usum esse: et quamquam non repurganter, tamen nec adrogantibus uerbis, quicquam scripsit. Iam dicere non dubitauerim, inuentum tandem esse uocabulum, quod iam diu quaesiuimus, quo contrarium significaretur quam repugnanter uocabulo, cum per repugnanter oppositio tantum significetur, per repurganter culpae cuiusdam confessionem excusationisque petitionem expressam esse uideamus. Quod Iulianus negauit se facere uelle: non repurganter. Repurgandi autem notio proprie ab Ouidio (met. 14,603) adhibita esse uidetur, a Plinio (nat. VIII 217), a Floro (4,12,12), sed praecipue a Plinio Minore, epist.1,20,8 idem [sc. Cicero] pro Cluentio ait se totam causam uetere instituto solum perorasse et pro C.Cornelio quadriduo egisse, ne dubitare possimus, quae per plures dies (ut necesse erat) latius dixerit, postea recisa ac repurgata in unum librum, grandem quidem, unum tamen, coartasse //repurgata α γ δ p ς ac (aut r) purgata β a r)^[5]//, proprio sensu, id est nullo addito obiecto, iam a Liuio (44,4 fin.) et Suetonio (Aug. 30; Tib. 8). At est aduerbium repurganter ἅπαξ εἰρημένον quod uocant, cum nullo alio “Rerum Gestarum” loco repurgandi notionem adhibitam esse inueniamus,^[6] neque aduerbium ex eadem radice confectum, i.e. repurganter. Quibus omnibus consideratis, prudentiam nostram consuetam nobis esse seruandam putauimus, neque obliuiscendum coniectura tantum propius ad ueritatem nos accessisse, non obcuritatem totam soluere potuisse, tametsi totam rem iam tandem uiderimus, omissis, quos supra uidimus, et referendi et significandi contorsionibus, duobus tantum litteris immutatis, simpliciter posse explanari.

Quod uero ad repurganter attinet, hanc lectionem facile quiuis adgnouerit multis uirtutibus praeditam esse, quae duobus litteris tantum immutatis et transpositis cum repugnanter confundi potuerit. Libenter autem Ammianus aduerbiis ex participio praesente confectis usus est (cf. Fr. Liesenberg 1889: 12–13), quod et nonnullis exemplis, ut auenter, cohaerenter, indistinter, confirmatur, quibus et peragranter (Amm. 14.1.6) facile addideris, quod ut ἅπαξ εἰρημένον occurrit. Quodsi quis obiecerit, repurgandi notionem a Liuio et Ouidio ea condicione adhiberi consuesse, si quid repurgatum esse substiterit, satis probabiliter respondeas simplicem purgandi notionem iam a Plauto sine obiecto, scilicet simplicem, ut grammatici appellant, in modum esse usurpatam (cf. Th.L.L. X 2, 2686,11sqq.), atque ita usurpatam, ut nullo obiecto indiguerit (cf. Tert. apol. 4,10; Cypr. epist. 59.19). Bonam autem clausulam, nempe cursum planum, quam Pighi notauit (quidquám tamen scrίpsit ∼, ∼ ∼) concedimus non posse seruari, sed clausulam uérbis quicquam scrίpsit ∼, ∼ ∼ ∼) non saepius, sed nonnumquam usurpatam tamen esse ab Ammiano docuit Harmon (1910: 168sq.).

At Iuliani litteras insequentes si inspexeris, facile animaduerteris, quae aduerbio non repurganter significata sint, ab iis, quae Iulianus scripserit et fecerit, aliquantum dissidere, cum Iulianus uideatur non excusationem quaesisse, sed Constantio culpam quodammodo tribuisse, qui milites a Gallia reuocando ad eam condicionem impulisset, ut iam a rebellando contineri non possent, seseque itaque militum uoluntati resistere non potuisse: 20,8,10 set exarsere [sc. milites] mirum in modum, eo usque prouecti, ut quoniam precibus uincere pertinacia conabar, instanter mortem contiguis adsultibus intentarent, uictus denique mecumque ipse contem-plans, quod alter confosso me forsitan libens declarabitur princeps, adsensus sum, uim lenire posse ratus armatam. Constantio igitur culpae dandum esse, quod milites tantum exarsissent. Quae igitur euenerant, ea tantum Iulianus narrauit primis apertisque litteris, atque ita narrauit, ut Constatio culpae dandum uideretur, quod milites ab Augusto descissent, sed id ipse Iulianus non diceret. Ipsa facta loqui maluit. At postquam ita bonam sui memoriam posteritati commendauit, alias litteras addidit Iulianus secretiores mordaces et obiurgatorias.

Amm.20,8,17–18 cum appareat malorum exemplo nostrorum, moderatores haec et similia cogitantes, fortunate beateque uiuendi repperire quodam modo uiam, et ultimo tempori posteritatique iucundam sui memoriam commendare‘.

His litteris iunctas secretiores alias Constantio offerendas clanculo misit [sc. Iulianus], obiurgatorias et mordaces, quarum seriem nec scrutari licebat, nec (si licuisset) proferre decebat in publicum.

Quam coniecturam igitur Petschenig excogitauit, eam Iuliani cum litteris binis minus congruere apparet, uel potius inutilem esse.^[7]

Quibus ex difficultatibus ut nos emergere possemus, denuo inspiciendum codicem Fuldensem putauimus, quo uno Ammiani ʽRes Gestaeʼ seruatae essent, cum reliqui codices, fragmentis Marburgensibus codicis Hersfeldensis tantum exceptis, id est minus decem paginulis, ex Fuldensi sint ducti. Quod sapienter nos fecisse, rebus ipsis probatur. Hunc enim locum satis bene, tametsi non optime, inuenimus a Clark lectum esse, sed male esse intellectum, qui in apparatu scripserit: repugnant certant Vm1 repugnanter tamen m2. Haec enim exstant litterae (V, f.73v): repugnan terr̭ tanῑ, ex tant autem (cer tant ) effectum esse tam, quod nos seu tantum interpretari possumus^[8] seu tamen. Vocabulum igitur de quo tantum discussum uel pugnatum est, tamen, ex coniectura librari, qui uocatur m2, natum esse uidetur. Quod est profecto magni momenti. Nam quamquam tam bene cum tamen ad contraria significanda coniungi potest, ut bina uerba, id est quamquam et tamen, saepius continuo conscripta esse uideamus. Nec aliter Ammianus uiginti duo praebet exempla, ubi quamquam uocabulo tamen excipitur, quattuor tantum nullo tamen. Quod nisi paene ante oculos nostros tamen ex certant natum esse apparuisset, nempe ex glossa explicandi gratia posita, tamen adhibendum esse quacumque ratione et ab Ammiano ipso adhibitum esse iure putaremus. At particula nec satis fuit, ut contraria significarentur et eodem modo non adrogantibus uerbis, ut non repugnanter, Iulianus quicquam Constantio scripsisse uidetur, scilicet ne a posteris male iudicaretur. Quod cum litterarum conclusione, quas Iulianus misit Constantio, nimis quantum congruit: 20,8,17 Haec hortando (ut aestimo) salutariter scripsi, poscens et rogans. Scio enim, scio, ne quid sublatius dicam, quam imperio congruit, quas rerum acerbitates, iam conclamatas et perditas, concordia uicissim sibi cedentium principum meliorem reuocauit in statum. Nullam causam igitur inuenimus, cur, quod ἅπαξ εἰρημένον uocabulum repurganter Petschenig acuta mente coniecit, reciperemus, cum praesertim, tamen deleto, locus coniecturae non indigeret. Satis enim habemus causae, quapropter, repugnanter confirmato, tamen omisso, contenti simus.^[9]

Quod autem ad finem huius propositionis spectat, non aliter putamus cum primo librario codicis Fuldensis (m1) nobis esse faciendum et redundasse (ex redundasset) legendum et Iuliani uerbis, quae sunt nequid sublatius dicam (20,8,17), quodammodo confirmatur. Sed totam rem iuuat attentius considerare.

Tametsi constat Ammianum libenter aduerbiis particula ter formatis usum esse, quod docemur etiam exemplis uocum, quae perraro adhibitae sunt, ut e.g. auenter (18,5,6; 19,9,7; 28,2,10), cohaerenter (16,10,8; 20,7,4; 24,2,10; 28,4,30; 29,5,48; 30,7,2), indistinter (27,9,4; 28,2,10), peragranter (14,1,6), tamen repugnanter, ex solo Cic. Lael. 91 notum, hoc loco, ideo, quod solum est, suspicionem mouet. Patet enim Ammianum confirmare uoluisse modum quendam in respondendo seruatum esse a Iuliano. Sed ad hoc auctoris consilium male accomodata uidentur uerba per quamquam et tamen opposita, cum idem Iulianus dicatur non repugnanter egisse, ut supra uidimus, et simul tamen non repugnasse, quod per et uel -que coniungi nec per tamen opponi debuit.

At operae est pretium omnes inire uias, omnes experiri explicationes, ut lux tandem appareat, nosque doctiores hoc in textu cognoscendo, et perseuerantes in exquirendo magis magisque efficiamur.

Proinde a textu ipso eiusque partibus initium faciamus. Quodsi textum, qui a primo librario (m1) descriptus est, considerarimus, duo uocabula inuenerimus, repugnant certant, quorum alterum tamquam alterius explicatio aut synonymum, quod appellant, esse uidetur. Glossam explicatoris, nempe librari, appellauerim certant. Prima igitur ponitur quaestio, quomodo sit repugnant, quomodo sit certant tam singulariter ortum. Animaduertamus autem oportet, non repugnant a primo positum esse librario, immutatum ab altero, qui litteram t, ut satis apparet, deleuerit. Sed non littera tantum t ablata esse uidetur, sed spatium quoque perparuum relictum, in quo breuitatis factae signum quoduis locatum esse suspicari possumus, ita autem ut esset repugnantɜ seu quo alio adhibito breuitatis signo. Extitit igitur repugnanter in primi librari scriptura, tametsi perraro hoc aduerbium occurrit, quod semel tantum, quamquam a Marco Tullio ipso, Lael. 91, adhibitum est. At Ciceronem Ammianus quam quem maxime coluit, ut iam Hugo Michael (1874) et nuper Jenkins (2017: 646) satis superque ostenderunt. Equidem tamen quaero, quid opus fuerit, aut repugnant3 aut repugnant extrema in parte uocabuli delere, et rursus ex certant, littera c in t conuersa, restituere. Vna superest causa, scilicet uocabulum, quod est certant, membratim delendi, quod nihil ad rem faceret.^[10] At mox altera nascitur quaestio: a quo et cur additum sit uocabulum certant. Cuius quaestionis unum tantum dari potest responsum: nihil aliud fuisse certant nisi glossam explicationis, qua repugnant aut repugnanter explicaretur, quae glossa aut super lineam aut in margine in eo codice posita, ex quo V codex descriptus est, id est in Fuldensis patre aut eius in auo (cf. R. Cappelletto 1983: 81), in V, ut nonnumquam accidit, quasi uaria lectio inrepsisset. Nihil aliud igitur librarius alter codicis V (m2) efficere conatus est, nisi ut certant ita per contigua uocabula spargeret, ut certant obliteraretur, prior pars cum repugnan coniungeretur, littera c in t quodammodo immutata, sed tam male immutata, ut immutatio facile appareat, atque pars posterior in uocabulum tamen conuerteretur. At tamen male congruere cum reliquis uerbis librarius (m2) non animaduertit, quodsi in tantum immutasset, suspicionem omnem sustulisset. Errauit igitur alter librarius codicis Fuldensis, et ita nobis concessit, ut totum iter repraesentare possemus. Ammiani igitur locum ita reconcinnari posse putamus; quamquam non repugnanter, nec adrogantibus uerbis quicquam scripsit. Quod sic in Italicum sermonem uerterimus: ̔e scrisse qualcosa, benché senza polemizzare (senza attaccare briga) e neppure con parole arrogantiʼ. Noluit igitur Iulianus cum Constantio his litteris certare, sed certauit alteris, quas secretiores prioribus iunxit‚ “Constantio offerendas clanculo, obiurgatorias et mordaces, quarum seriem nec scrutari licebat, nec (si licuisset) proferre decebat in publicum” (20,8,18). Quae litterarum priorum descriptio breuicula satis bene cum litteris congruit, quas Ammianus continuo Iuliani ipsius simulatis uerbis, sensu tantum seruato, protulit: quibus rerum scriptor narrauit, cur et quomodo milites Iulianum Augustum appellassent et illum extremis minis repugnare uetassent. Sed Iuliamum, nouissime factum Augustum, Ammianus addidit suas exposuisse condiciones, nempe, praefectis praetorio tantum exceptis, ‘residuos ordinarios iudices militiaeque moderatores arbitrio meo’, suo, scilicet Iuliani, promouendos esse (20,8,14), ita tamen has litteras Iulianum conclusisse, se paratum esse simul cum Constantio Romani orbis fines fortiter, ut antea fecisset, defendere atque seruare, seseque uelle ‘fortunate beateque uiuendi repperire quodam modo uiam, et ultimo tempori posteritatique iucundam sui memóriam commendáreʼ (20,8,17). Quibus uerbis docemur non Constantium (cui una simul litteras obiugatorias misisset) sed ‘posteritatem’ cordi fuisse Iuliano posteritatique ostendere illum uoluisse se ‘non subito redundasseʼ. Quae si omnia acceperis, efficietur, ut ceterae coniecturae, ut repurganter, magni fuisse momenti uideantur, quod nos ad meliorem duxerint explicationem, sed nullo modo iam accipi posse.

At nullo modo mirandum uidetur, quod librari codicis Fuldensis (V) tam libere se gesserunt, ut seu uarias lectiones seu explicandi glossemata non modo in textum introduxerint, sed nouorum uerborum partibus ita usi sint, ut ueteres lectiones reconcinnarent aut noua ex nouis et antiquis uocabulis uocabula conflarent. Cuius rationis exemplum cum in certant, idcirco dilaceratum uocabulum inuenimus, ut ex eius litteris et ‘repugnanter’ efficeretur et, littera n in m immutata, ̔tam‘ quasi uocabuli tamen facta esset contractio, tum eodem modo accidit, ut ex et in a litteram superpositam comuerso, aut efficeretur ex ut, tamquam si, nonnullis immutatis lacertis, noua bracchia exstarent conexa (f.88r 21,16,16 et palatinis quibusdam nimium quantum addictus [sc. Constantius] ad si ⁿ gula eius uerba plaṇ ^u dentibus et quid ille aiat aut //ex ɇt ^a ut // neget (ut adsentiri possint) obseruantibus possit //possit ante augebat repet.//. Augebat eqs.). Quod cum considerauerimus, confirmationem prope certissimam eiusdem uiderimus explicationis, qua sumus hunc ad explanandum locum nuperrime usi. Quam tamen nonnullis exemplis, ex multis quae facile inuenias, et comprobatam et explicatam nunc esse putamus. Ea autem elegimus exempla, quibus eadem corrigendi ratio adhibita sit, ubi ex traditis uerbis aut ex uerborum partibus, nonnihil addito, noua uerba alia prorsus significantia conflata sint, nec multa exempla ex plurimis collegimus, cum uel paucis haec corrigendi ratio satis superque confirmari possit:

V

f.5v lin-5 infer., 14,6,1 Inter haec Orfitus praefecti potestate regebat urbem aeternam // regebatur bam &ate (in lacuna octo litterarm) Nam V: m2 ex ur uocabuli regebatur, additis a m2 in lacuna octo litterarum bem &ate et postea Nam, conflatum est: urbem etatenam (sc. aeternam).

f.61v lin.6 super., 19,6,8 steterunt milites uestigiis fixis, progredi ultra non ausi // V uesti gɩ ɩs ^fixis , progredi add. m2 Clark Rolfe Selem Seyfarth Sabbah Viansino, paleographico aspectu: uesti gɩ ɩs progredi, neque satis apparet, quid litteris gɩ ɩs subsit, sed certe non subsunt eaedem litterae, quae sunt gɩ ɩs .

f.88v lin.14 super., 22,2,2 post exemptos periculorum aestus et bellicarum sollicitudinum turbas, in immensum elatus iamque uaticiniis credens [sc.Iulianus] // Clark Rolfe Selem Seyfarth Fontaine Viansino. Quem tamen textum non in V inueneris, sed in mente sua elatus // ỊṇInmente |s ^sua _˄ u| elatus //sua m3[m2?] ex s u//. Nos quidem lectionem in immensum elatus non reicimus, quae praeterea a Gelenio confirmata sit, sed id tantum ostedimus, quomodo lectio in mente sua elatus codicis Fuldensis (V) nata sit, nempe ut sua ex s et u comflata sit, id est ut ex duabus litteris a manu prima positis uocabulum sua compositum sit, sed, ut, a littera absente a composito uerbo ita formato, supra lineam repetitum sit, addita, ut par erat, a littera, ut tandem esset sua.

f.91v lin.6 super., 22,8,3 Hic manus secunda (m2) et tertia (m3) textum a prima manu (m1) traditum et toto coelo erratum operam dederunt, ut quodammodo reconcinnarent: et conualles per quas Hebrus sibi miscetur, et Maronea et Aenus // Maronea et Aenus Clark Rolfe Selem Seyfarth Fontaine Viansino matronae actenus V (c in e corr. m2; m3 add. a inter c et t et deleuit t) quas correctiones quo facilius intellegas, ut scriptae sunt, nunc repraesentabo: ạ c ^a c en us .

f.93r lin.13 infer., 22,8,29 Sauromatae, per quos amnes fluunt perpetui // Clark Rolfe Selem Seyfarth Fontaine Viansino per quosdam esfluit per petui Vm1 per quosđ am ⁿ es fluu ⁿ t per petui Vm3. Hic ex quosd|am et n littera super addita et es|fluunt – quamquam hoc inauditum -- effectum est amnes, et littera d deleta, locutionem uidemus tandem conflatam per quos (scilicet Sarmatas) amnes fluunt perpetui.

Satis apparet librarios, quos m2 et m3 uocamus, eadem ratione se gerere consuesse, scilicet ut uariae lectionis aut γλώσσης litteras ad nouas uoces adhiberent struendas, litteris aliis additis, aliis immutatis, ita tamen seu immutatis seu additis, ut, pristina omnino abolita aut diuersa tantillum facta significatione, aliquid noui significarent, sicut uidemus ex quosdam, littera d deleta, amnes esse conflatos. Neque aliter igitur ii, quos memorauimus librarios, se gesserunt, tamquam si odora ui ducti canes uenatici celata praeda tandem potirentur inuenta. Quod non modo nobis nonnumquam auxilio fuit maximo locos difficiles ad interpretandos, sed rationem etiam detexit, qua correctiones librari adhibere soliti sint. Lucus igitur, de quo egimus, ita reconcinnadus esse uidetur:

et quamquam non repugnanter, nec adrogantibus uerbis, quicquam scripsit, ne uideretur subito repugnasse. Erat autem litterarum sensus huius modi: Quod Italice ita uerti potest: “e benché non polemizzando, e neppure^[11] con parole arroganti, scrisse qualcosa, perché non sembrasse che subito polemizzava. Il senso della lettera era questo”.

Qua explanata exemplisque comprobata ratione, non modo repugnanter a nobis, tamen deleto, confirmatum esse dixerimus, sed rationem quoque detectam, qua librari se gerere consueuerint, et ita consueuerint, ut hoc, tamquam fructum maximum huius quaestionis longique laboris nos adeptos esse – quamquam ne quid nimis – gloriari possimus.